Een beschaving die zichzelf verzorgt (2)

Uit Huibslog: 03-02-2009

Oostelijk Middellandse Zee bekken: Wieg van beschavingEen beschaving is een geheel van arrangementen (Abram de Swaan), dat mensen in staat stelt om driften, instincten en slechte gewoonten te overstijgen. Arrangementen zijn cultureel. Ze zijn gebouwd op interpretaties en sublimaties van de natuur. Het vroegste beschavingselement, nog bijna instinctmatig, is de familie- en de stam-solidariteit. Het incest-taboe ligt eraan ten grondslag. Naar buiten toe, berust de familie-, clan- en stam-solidariteit, op partijkiezen en op jaloerse bewaking van eigen territoir, vrouwen en kinderen.

Religie als mystieke band

Arrangementen hebben van begin af aan een religieuze inhoud, omdat de zin ervan niet anders aan de stamleden te verklaren valt. De onuitsprekelijke god van het Oude testament is "jaloers": Hij kiest partij voor één bepaalde stam, of stammen. Alle dorpen en steden hadden zo'n eigen godenwereld. Dat is eigenlijk niet veranderd: Nog steeds hebben steden en andere instellingen hun eigen patroonheiligen. Voetbalclubs hun eigen symbolen.

Ergens bij horen, is blijkbaar een levensbehoefte. M'n kop eraf, als dat niet iets te maken heeft met de levensnoodzakelijke meute of roedel, waarin de primitieve mens zich moest voortbewegen, om te overleven.

Grenzen

Zoals meer dan een filosoof of socioloog heeft aangetoond, bestaat de stam- of nationale- gemeenschap bij de gratie van grenzen. Men heeft een eigen territoir nodig om zich veilig te voelen. Een gemeenschappelijke vijand, een vreemde die er niet bijhoort, is steeds weer nodig, om de roedel bijeen te houden. Wie braaf meedoet met zijn gemeenschap, wordt, eens, beloond met een plek in het koninkrijk der hemelen.

Anders dan gelovigen in een "clash of civilizations" denken, is de mens niet erfelijk belast met de genen van zijn culturele afkomst. Mensen kunnen zich, gelukkig, heel erg goed aanpassen aan hun omgeving. Dat komt, enerzijds, omdat de culturen en beschavingen van de wereld fundamenteel niet heel erg verschillend zijn. Anderzijds komt dat doordat mensen beschikken over een hoge mate van rationaliteit (denkvermogen). Robinson Crusoe overleeft op een obewoond eiland en in een onbekende natuur via zijn analytisch vermogen. De Europese emigrant in Amerika doet hetzelfde. De economische migranten die vanuit Afrika en het Midden-Oosten naar Europa komen, doen het niet anders.

Zorg voor zichzelf is zorg voor allen

Michel Foucault onderzocht op het laatst van zijn leven, hoe de mens in de klassieke oudheid ertoe kwam, om "voor zichzelf te zorgen". Het resultaat van de omgang op vrijwel gelijke voet van deze autonome, renaissancistische, mens met de godheden, was een hoge mate van onafhankelijkheid en verantwoordelijkheidsgevoel - voor zichzelf, maar: uitsluitend binnen een kleine elite.

De zich emanciperende massas aan het einde van de klassieke oudheid hadden meer nodig, dan een innerlijke dialoog. Ze omhelsden het verfijndere systeem van de monotheïstische godsdiensten. Kerkelijke instellingen doodden vrijwel elk initiatief als prijs voor geborgenheid. Dat heeft weinig met de religie zelf te maken (noch Jezus, noch Mohammed stichtten een kerk, dat deden hun navolgers). het was het resultaat van het wegvallen van de staat en van de wetten. Burgerschap, staatsburgerschap verloor zijn inhoud.

De terugkeer van de vrije mens

De beschaving ging er bijna aan onderdoor: De vroege Middeleeuwen zijn primitief, gewelddadig en a-cultureel. De indrukwekkende wedergeboorte van de beschaving, die "Renaissance" genoemd wordt, speelt zich af aan het einde van de Middeleeuwen en luidt in Europa de Nieuwe Tijd in. De Verlichting, begonnen in de Zeventiende eeuw (Spinoza, Descartes), zet zich voort in de Achttiende. Religieuze binding (religie betekent trouwens niets anders dan "band") neigt ernaar, te worden vervangen door als rationeel beschouwde relaties: de markt van Adam Smith, het sociale burgercontract van Rousseau, de klassensolidariteit van Karl Marx.

De ziekte van het totalitarisme

Maar, zoals onlangs nog weer door John Gray betoogd, dergelijke ideologieën hebben de sterke neiging om teleologisch te worden: gefixeerd op een eindtoestand, zoals ongecontroleerde markten waar een Onzichtbare Hand het geluk verzekert, verabsolutering van de saamhorigheid van de natie in een staat, en uitroeiing van bevolkingsklassen om een klassenloze maatschappij te bereiken. De ideologieën die uit de Verlichting komen, hebben de neiging om totalitair te worden. Ze rechtvaardigen de meest gruwelijke en inhumane daden. Daarin verschillen ze niets van een totalitaire kerk, die ook geen dissentie duldt.

Moet daarom de Verlichting verworpen worden? Helemaal niet! In de beschavingen die overal ter wereld zijn opgebouwd, in China, in India, in Perzië en in Europa, bestaan ook belangrijke elementen die het mogelijk maken, om uit te stijgen boven ideologische systemen, religieuze eigenaardigheden en mechanische (markt-) wereldbeelden.

De wereldbeschaving bestaat al

Er is een wereldbeschaving, die tot uitdrukking komt in het Handvest van de Verenigde Naties (1945).

Uitgaande de Amerikaanse Constitutie van de vrijmetselaars-founding fathers en die van de Franse revolutionairen, worden eenvoudige waarheden vastgelegd, zoals die, dat ieder gelijk en vrij wordt geboren. Wat ontbreekt, excusez du peu, is het grootste deel van wat nodig is voor een effectieve toepassing van die grondregels. Met name ontbreekt een regulering van de wijze waarop we met zijn allen meer geluk kunnen nastreven, zonder anderen ongelukkig te maken (US Constitution, 1787), of, anders gezegd, van de "Broederschap" van de franse revolutie (1789) die op gelijke hoogte zou moeten staan met Vrijheid en Gelijkheid.

Moed

In beginsel, hebben we al een beschaving die voor zichzelf zorgen kan. Solidariteit en verantwoordelijkheid vragen om moed, om ze te organiseren en, zo nodig, af te dwingen.

Dat is wat nu nodig is: Moed, om impopulaire dingen bij de naam te noemen. Onverantwoordelijken verantwoording laten afleggen. Zorg om de ander. Verantwoordelijkheid nemen, niet alleen voor de eigen stam, het eigen volk, de eigen kerk, de eigen natie, maar voor iedereen.

......