Een beschaving die zichzelf verzorgt (2)

Uit Huibslog: 03-02-2009

Oostelijk Middellandse Zee bekken: Wieg van beschavingEen beschaving is een geheel van arrangementen (Abram de Swaan), dat mensen in staat stelt om driften, instincten en slechte gewoonten te overstijgen. Arrangementen zijn cultureel. Ze zijn gebouwd op interpretaties en sublimaties van de natuur. Het vroegste beschavingselement, nog bijna instinctmatig, is de familie- en de stam-solidariteit. Het incest-taboe ligt eraan ten grondslag. Naar buiten toe, berust de familie-, clan- en stam-solidariteit, op partijkiezen en op jaloerse bewaking van eigen territoir, vrouwen en kinderen.

Religie als mystieke band

Arrangementen hebben van begin af aan een religieuze inhoud, omdat de zin ervan niet anders aan de stamleden te verklaren valt. De onuitsprekelijke god van het Oude testament is "jaloers": Hij kiest partij voor één bepaalde stam, of stammen. Alle dorpen en steden hadden zo'n eigen godenwereld. Dat is eigenlijk niet veranderd: Nog steeds hebben steden en andere instellingen hun eigen patroonheiligen. Voetbalclubs hun eigen symbolen.

Ergens bij horen, is blijkbaar een levensbehoefte. M'n kop eraf, als dat niet iets te maken heeft met de levensnoodzakelijke meute of roedel, waarin de primitieve mens zich moest voortbewegen, om te overleven.

Grenzen

Zoals meer dan een filosoof of socioloog heeft aangetoond, bestaat de stam- of nationale- gemeenschap bij de gratie van grenzen. Men heeft een eigen territoir nodig om zich veilig te voelen. Een gemeenschappelijke vijand, een vreemde die er niet bijhoort, is steeds weer nodig, om de roedel bijeen te houden. Wie braaf meedoet met zijn gemeenschap, wordt, eens, beloond met een plek in het koninkrijk der hemelen.

Anders dan gelovigen in een "clash of civilizations" denken, is de mens niet erfelijk belast met de genen van zijn culturele afkomst. Mensen kunnen zich, gelukkig, heel erg goed aanpassen aan hun omgeving. Dat komt, enerzijds, omdat de culturen en beschavingen van de wereld fundamenteel niet heel erg verschillend zijn. Anderzijds komt dat doordat mensen beschikken over een hoge mate van rationaliteit (denkvermogen). Robinson Crusoe overleeft op een obewoond eiland en in een onbekende natuur via zijn analytisch vermogen. De Europese emigrant in Amerika doet hetzelfde. De economische migranten die vanuit Afrika en het Midden-Oosten naar Europa komen, doen het niet anders.

Zorg voor zichzelf is zorg voor allen

Michel Foucault onderzocht op het laatst van zijn leven, hoe de mens in de klassieke oudheid ertoe kwam, om "voor zichzelf te zorgen". Het resultaat van de omgang op vrijwel gelijke voet van deze autonome, renaissancistische, mens met de godheden, was een hoge mate van onafhankelijkheid en verantwoordelijkheidsgevoel - voor zichzelf, maar: uitsluitend binnen een kleine elite.

De zich emanciperende massas aan het einde van de klassieke oudheid hadden meer nodig, dan een innerlijke dialoog. Ze omhelsden het verfijndere systeem van de monotheïstische godsdiensten. Kerkelijke instellingen doodden vrijwel elk initiatief als prijs voor geborgenheid. Dat heeft weinig met de religie zelf te maken (noch Jezus, noch Mohammed stichtten een kerk, dat deden hun navolgers). het was het resultaat van het wegvallen van de staat en van de wetten. Burgerschap, staatsburgerschap verloor zijn inhoud.

De terugkeer van de vrije mens

De beschaving ging er bijna aan onderdoor: De vroege Middeleeuwen zijn primitief, gewelddadig en a-cultureel. De indrukwekkende wedergeboorte van de beschaving, die "Renaissance" genoemd wordt, speelt zich af aan het einde van de Middeleeuwen en luidt in Europa de Nieuwe Tijd in. De Verlichting, begonnen in de Zeventiende eeuw (Spinoza, Descartes), zet zich voort in de Achttiende. Religieuze binding (religie betekent trouwens niets anders dan "band") neigt ernaar, te worden vervangen door als rationeel beschouwde relaties: de markt van Adam Smith, het sociale burgercontract van Rousseau, de klassensolidariteit van Karl Marx.

De ziekte van het totalitarisme

Maar, zoals onlangs nog weer door John Gray betoogd, dergelijke ideologieën hebben de sterke neiging om teleologisch te worden: gefixeerd op een eindtoestand, zoals ongecontroleerde markten waar een Onzichtbare Hand het geluk verzekert, verabsolutering van de saamhorigheid van de natie in een staat, en uitroeiing van bevolkingsklassen om een klassenloze maatschappij te bereiken. De ideologieën die uit de Verlichting komen, hebben de neiging om totalitair te worden. Ze rechtvaardigen de meest gruwelijke en inhumane daden. Daarin verschillen ze niets van een totalitaire kerk, die ook geen dissentie duldt.

Moet daarom de Verlichting verworpen worden? Helemaal niet! In de beschavingen die overal ter wereld zijn opgebouwd, in China, in India, in Perzië en in Europa, bestaan ook belangrijke elementen die het mogelijk maken, om uit te stijgen boven ideologische systemen, religieuze eigenaardigheden en mechanische (markt-) wereldbeelden.

De wereldbeschaving bestaat al

Er is een wereldbeschaving, die tot uitdrukking komt in het Handvest van de Verenigde Naties (1945).

Uitgaande de Amerikaanse Constitutie van de vrijmetselaars-founding fathers en die van de Franse revolutionairen, worden eenvoudige waarheden vastgelegd, zoals die, dat ieder gelijk en vrij wordt geboren. Wat ontbreekt, excusez du peu, is het grootste deel van wat nodig is voor een effectieve toepassing van die grondregels. Met name ontbreekt een regulering van de wijze waarop we met zijn allen meer geluk kunnen nastreven, zonder anderen ongelukkig te maken (US Constitution, 1787), of, anders gezegd, van de "Broederschap" van de franse revolutie (1789) die op gelijke hoogte zou moeten staan met Vrijheid en Gelijkheid.

Moed

In beginsel, hebben we al een beschaving die voor zichzelf zorgen kan. Solidariteit en verantwoordelijkheid vragen om moed, om ze te organiseren en, zo nodig, af te dwingen.

Dat is wat nu nodig is: Moed, om impopulaire dingen bij de naam te noemen. Onverantwoordelijken verantwoording laten afleggen. Zorg om de ander. Verantwoordelijkheid nemen, niet alleen voor de eigen stam, het eigen volk, de eigen kerk, de eigen natie, maar voor iedereen.

......

Een beschaving die zichzelf verzorgt (1)

Uit Huibslog, 03-02-2009

Wat ik gisteren allemaal schreef over haatzaaiers en hun rol bij het fataal activeren van angst en haat, dat heb ik natuurlijk van niemand vreemd. Ik las een reactie van Anne-Ruth Wertheim op de fatale combinatie van autoritatieve "woorden" en het massale "doen". Schijnbaar onverbonden. Maar in werkelijkheid kan het één niet zonder het ander.

Daarvoor gaan we het eerst hebben over Cultuur

De filosofie en de religie zijn uitingen van "cultuur". Een woord dat afstamt van "colere", Latijn voor het verbouwen van gewassen. Eerst zaaien, dan wieden, vervolgens oogsten.

Het gaat over de disciplinering van (voedsel-) gewassen, die voordien in het wild geplukt en verzameld werden. Dat proces is iets wat uitstijgt boven het dierlijke en instinctmatige. Het vormt een basis voor beschaving: collectieve rituelen en afspraken, die maken, dat we met mes en vork eten, netjes onze beurt afwachten aan tafel, handel drijven in plaats van goederen te komen roven, geen slaven meer houden, maar ze alleen maar uitbuiten via het marktmechanisme, enzovoort.

De kwetsbaarheid van de beschavingslaag

Die beschaving is dan wel een verworvenheid, maar ze is o zo fragiel. Je kunt haar vergelijken met een auto met krachtige motor, maar loszittend stuur en vaak haperende rem. Met andere woorden: de rede, de techniek en de wetenschap kunnen instinctieve impulsen dempen en, via bij voorbeeld kunst, sublimeren, maar ze kunnen dergelijke impulsen ook versterken, rechtvaardigen en hun werking via moderne techniek en communicatie, verveelvoudigen.

Anne-Ruth Wertheim reageerde op 23 januari in De Volkskrant op de verwarring tussen vrijheid van meningsuiting en het tegengaan van haatzaaien, zoals die weer eens opspeelt naar aanleiding van het besluit van de Amsterdamse Rechtbank, om Wilders te vervolgen wegens haatzaaien tegen moslims.

Ik citeer hieronder uitgebreid uit haar opiniestuk, dat in zijn (niet-ingekorte) originele vorm werd gepubliceerd op de weblog van Anja Meulenbelt. Mw. Wertheim (*1934) is tegelijk ervaringsdeskundige en een internationaal gewaardeerde auteur op het gebied van (de oorzaken van) discriminatie. Zo schreef ze bij voorbeeld in RISQ (2005) over de specifieke kanten van het nieuwe Nederlandse racisme en publiceerde Juan Cole een artikel van haar hand bij Informed Comment.

Anne-Ruth Wertheim:

De Israëliër Elihu Richter ontmoette in Auschwitz een groep oudere Marokkaanse Amsterdammers. Ze wilden begrijpen hoe het allemaal heeft kunnen gebeuren. Toen een van hen zei dat degenen die de selecties en vergassingen uitvoerden monsters waren en geen mensen, had hij geantwoord dat ze net als ieder ander bij hun moeder hadden gedronken en met andere kinderen gespeeld. Ze waren in monsters veranderd door ‘woorden die doden’: vuilnis, apenkinderen, verrotte lijken, ratten, tyfus, kankergezwellen, kakkerlakken, wormen en parasieten (Auschwitz Bulletin 2008-3).

Woorden, die doden.

De meeste van de commentatoren en opiniestukmakers willen niet doden. Ze denken alleen aan de band met een publiek die ze kunnen maken (eindelijk), door vanuit hun instinct te spreken. "Zeggen wat je denkt", is de frase van Pim Fortuyn. "Maar", antwoordde een Rotterdams PvdA-raadslid eens, "je moet wel eerst denken, voor je wat zegt!" en degenen die worden betaald om te denken, denken niet na.

Immers:

Mensen pakken niet zomaar hun geweer of kapmes en verlaten hun huis. Er moet al haat heersen en vooral ook angst. Angst is niet zelden de ultieme impuls tot doden. Richters ‘woorden die doden’ lijken gelijksoortig maar zijn dat niet. Vuilnis, apenkinderen, wormen en kakkerlakken zijn vies of laag-bij-de-gronds, daarmee verhef je je boven anderen. Tyfus, ratten, verrotte lijken, kankergezwellen en parasieten verwijzen naar ziekten en indringers. Daarmee maak je jezelf tot mogelijk slachtoffer. Degraderen en als gevaarlijk brandmerken, door elkaar geklutst is dat een giftig brouwsel.

Degraderen en als gevaarlijk brandmerken, door elkaar geklutst is dat een giftig brouwsel.

Wat gebeurt er in het brein van mensen die een bevolkingsgroep te lijf gaan? Het maakt uit of ze zich gedekt voelen door het gezag, verhuld of openlijk. Het maakt ook uit of het een meerderheid betreft of een minderheid. De gekoloniseerde volkeren leden onder koloniaal racisme. Ze werden niet in staat geacht zichzelf te besturen, waren ‘kinderlijk en traag van begrip’. Zo waren ze nu eenmaal geboren, levend bij de dag en spugend op de grond. Ze waren wel goed genoeg om het zware werk te doen voor de heersende witte minderheid.

Een meerderheid wordt alleen maar veracht. Als het een minderheid betreft, wordt ook de angst en de macht ingezet. Dat is, wat op dit moment wordt gedaan met islamitische minderheden.

Heel anders is het culturele racisme tegen handelsminderheden die moeten concurreren met gevestigde meerderheden. In voormalig Nederlands Indië wekten Chinezen met hun inzet en vernuft afgunst op.‘Traag van begrip’ konden ze dus moeilijk genoemd worden maar hun ‘afwijkende cultuur’ bood uitkomst. Ze waren ‘op geld belust, onbetrouwbaar en uit op de totale overheersing’. De nauwelijks verborgen boodschap luidde dat geweld tegen deze groep zou worden opgevat als noodweer. Geweld tegen handelsminderheden is altijd massaal - de groep moet lijfelijk worden uitgeschakeld. Het is dit culturele racisme dat lijkt op het vooroorlogse antisemitisme: verdenking van onbetrouwbaarheid, beschuldiging de wereldheerschappij te willen vestigen en pogingen tot complete uitroeiing.

Verachting en samenzweringstheorieën:

De geschiedenis heeft geleerd dat er hevige angst moet heersen om over te gaan tot massaal geweld. Parasieten, binnengedrongen ziektekiemen, ‘het internationale wereldjodendom’, de islam die van binnenuit onze samenleving aantast. Maar het doden viel mensen makkelijker als ze hun slachtoffers tegelijkertijd konden zien als minderwaardig. Dus er moest een scheutje neerkijken in de cocktail van angst: kakkerlakken die vertrapt mochten worden, ‘Untermenschen’ die het niet waard waren te blijven leven.

Zo werkt het. We hebben het gezien bij Ulfkotte. We zien het ook bij het gilde van "islamkritici" in Nederland: Hans Jansen, die zich niet ontziet om lijdend voorwerp te spelen op een door het Vlaams Belang georganiseerde "antijihad-conferentie" in Brussel, bij voorbeeld.

Misbruik van de woede van slachtoffers van het fundamentalisme

Van Hirsi Ali, Afshin Ellian en Mina Ahadi moet je nog zeggen, dat ze alle reden hebben om islamitisch fundamentalisme te haten als de pest. Maar van degenen die hen misbruiken, omdat ze het zelf niet durven of kunnen zeggen, zoals de VVD met Ajaan en Ulfkotte met Ahadi, lun je je alleen maar met walging afkeren. Want vroeger of later, als de "Mohr seine Schuldigkeit" heeft gedaan, laten die opportunisten hen vallen als een baksteen: De VVD met Hirsi Ali in 2006, straks Ulfkotte met Ahadi.

We laten de Verlichting niet kapen door duisterlingen

Hetzelfde, we kunnen het voorspellen, zal vroeger of later gebeuren met hun "solidariteit met Israël". Nu komt het hun goed uit, dat een rechtse meerderheid in Israël de anti-islamitische kaart speelt. Maar als de joden overal ter wereld zich terecht verzetten tegen de pauselijke rehabilitatie van fundamentalistisch katholicisme, moet er gekozen worden. Het is niet moeilijk te raden, voor wie de Ulfkottes, de .Evangelikaliërs en de zelfbenoemde "Verlichters" uiteindelijk zullen kiezen.

Zonder haat-ZAAIERS geen haat-MOORDENAARS

Zogenaamd grappige waarschuwing tegen terroristische moslims ...

Er is meer reden dan ooit om tegen haatzaaiers op te treden. De meesten zien zichzelf weliswaar oprecht als kunstenaar, humorist, anarcho-kapitalist of nieuwe Voltaire - hun functie is, gewild of ongewild, altijd aanwezige angsten te mobiliseren in een fatale richting. Ze zijn daar zelf verantwoordelijk voor, dienen zich dan ook in open debat te verantwoorden en, als dat allemaal niet helpt, moet de rechter eraan te pas komen.

Waarom vind ik dat? - Betoog hieronder.

Er is alledaagse haat en angst jegens anderen. Die bestaat. Is altijd aanwezig. Niet omdat de mens van nature "slecht" zou zijn. Maar omdat de mens een angstig wezen is, dat sinds een evolutionair gezien nog maar heel korte tijd onderweg is naar een situatie waarin individuele- en groeps-instincten worden gecontroleerd door beschaving en inzicht. (Pessimistisch daarover is: Sigmund Freud, 1930 Civilisation and Its discontents, en moderner: Saskia Sassen's "Territory-Authority-Rights").

Collectieve aantrekkings- en afstotings-driften zijn beheers- en stuur-baar

De oorzaken daarvan liggen heel diep in het collectieve bewustzijn opgeslagen. Het zijn overlevingsstrategieën van meutes mensapen, wier leven afhankelijk was van de controle over een territorium, van de samenwerking binnen de eigen groep, stam en grootfamilie, herkenbaar aan geur, taal en gedeelde geschiedenis. Voorlopig onuitroeibaar. Maar wel controleerbaar en stuurbaar via de rede en de beschaving, ja zelfs, onder bepaalde voorwaarden, de godsdienst.

Die "stuurbaarheid" kan echter twee tegengestelde kanten opgaan. Sociale controle, wetshandhaving, een beroep op de rede, goede opvoeding en het ideaal van godgelijk- en almachtig worden dat in de monotheïstische godsdiensten belichaamd wordt, kunnen de vernietigingsdriften controleren, sublimeren en vervangen door andere-, ook bij mensen aanwezige, eigenschappen als openheid, nieuwsgierigheid, creativiteit en zelfinzicht.

Stiekeme haatzaaiers sturen op conflict en afstoting aan

Maar er bestaat ook een al dan niet bewuste sturing, die sociale controle inzet voor totalitarisme: "help de politie deze (allochtone) boef te vangen!".

Een opiniemakerskliek zet zich in, of zich laat inzetten (zie Pepperdine, 2007), om wetten te interpreteren als middelen om een "Leitkultur" te handhaven ("advocacy").

Filosofen van de koude grond interpreteren de Verlichting als vrijbrief om hun maatschappelijke verantwoordelijkheid te ontlopen en "klammheimlich" sociale aktie aan te stoken tegen minderheden. (Hirsi Ali op de Pepperdine-conferentie en Wilders, onlangs, die zich distantieerde van de bedreigingen tegen Spong, die hij zelf veroorzaakte.)

Kortom, er zijn opiniemakers, en zelfs politici, die opvoeding willen gebruiken als middel tot hersenspoeling en die de godsdienst binden aan territorium, ras en "cultuur", onder uitsluiting van alle anderen, -en zo kun je doorgaan.

Dergelijke sturing kan de aanwezige angsten voor het vreemde omzetten in een collectieve vernietigingsdrift. Het is helaas eerder vertoond. Kerkelijke inquisitie, die de marteling en verbranding van andersdenkenden vroom aan pogroms van "sociale aktie" overliet. Postrevolutionaire Terreur (1793, 1919), en natuurlijk de jodenvervolging van 1933-1945.

De rol van dergelijke opiniemakers is heimelijk en indirect: het zijn Pilatussen die bij voorbaat de handen wassen in onschuld. "Dàt hadden we niet gewild!", zeggen de Heideggers na 1945. "Wir haben es eben nicht gewusst..."

Hoe werkt dat, de rol van de opinieleiders?

We bespraken hier in september 2007 "La trahison des clercs" uit 1927. De auteur, Julien Benda, gaat wel heel erg ver. Hij wil verbieden dat opiniemakers, wetenschappers en religieuze leiders überhaupt stelling nemen in politieke en maatschappelijke vraagstukken. Dat is het tegendeel van wat ik hier wil betogen.

Maar hij analyseert met grote scherpte, waarom en hoe in de media optredende deskundigen maar moeilijk de verleiding kunnen weerstaan om hun eenzame posten te verlaten en zich "in te schrijven" in de beweging van de dag. Zo meende de filosoof van de individuele bevrijding en van de mens en diens empowerment vanuit het Niets, Heidegger, dat in de dertiger jaren plots een heel volk zich collectief bevrijd had. Het geweldige collectieve enthousiasme van de Duitsers tijdens de eerste Hitlerjaren, deed hem het antisemitisme op de koop toe nemen. Als rector van de universiteit (1937) ontsloeg hij joodse collega's.

De individuele vrijheid van meningsuiting is losgemaakt van de maatschappelijke en staatsburgerlijke verantwoordelijkheid. Men is zelfs niet meer gedwongen om, als men een bevolkingsgroep aanvalt, karikaturaal voorstelt en beledigt, zich voor diskussie, hoor en wederhoor, open te stellen. Wilders gaat nooit het openbaar debat met moslims aan. De hier veelbesproken Duitse anti-islam publicist Ulfkotte heeft de commentaarrubriek op zijn website afgesloten. En àls een provinciale CDU-grootheid de luisteraars naar één van Ulfkottes lezingen waagt uit te nodigen, om ook eens naar de plaatselijke moskee te gaan om die vreselijke moslims van nabij te zien, dan is het huis te klein. De man wordt op zijn minst van landverraad beschuldigd. (Mössingen, oktober 2008).

De uitwerking van dergelijke opportunistische uitingen kan men dagelijks zien in de commentaarrubrieken van de pers, of in Nederland bij NuJij: Gesterkt door de Wilders, de Ulfkottes, de Broders, de Zwagermans e tutti quanti, slaan roedels vaste commentatoren er racistisch op los. Gelukkig nog alleen maar op schrift.

Politisch Korrekt

Een manier om dergelijke verwording goed te volgen is het lezen van Politisch Korrekt, een Duitse blog, die dagelijks het wel en wee analyseert van de infame anti-islam en anti-vreemdelingen blog (Duits) "Politically Incorrect". Daar blijkt telkens weer, dat de agitatie van opiniemakers echt werkt op de manier die ik hierboven aangaf. De intellektuelen houden zich buiten het schot van de wet. Ze hebben het niet over ras of godsdienst, maar over "cultuur". Waarbij cultuur verdacht veel wordt geïnterpreteerd als een overerfbare set van (in het geval van de Islam: slechte) eigenschappen.

PvdA laat na om de haatzaaiers ter verantwoording te roepen

Wat de Nederlandse Partij van de Arbeid in haar ontwerp-"integratienota" (hier ook besproken) helemaal weglaat, is de noodzaak voor een democratie, om tijdig tegen dergelijke stiekeme agitatie op te treden. Naar mijn mening, had men dat heel goed in het parlement kunnen doen. Wilders' sterkte (zijn mandaat als volksvertegenwoordiger) is ook zijn zwakte: hij zou kunnen worden verplicht, om zich tegenover de grote meerderheid telkens te verantwoorden. Dat is niet gebeurd. Of: te weinig. Nu moet men het aan de rechter overlaten. Dat is een nederlaag.

Nu al positieve werking zichtbaar van vervolging Wilders

Maar ik ben ook gelukkig, dat het eindelijk zover komt. De eerste resultaten van een democratische rechtsstaat die zich verdedigt, zien we al. Wilders heeft moeten afzien van een kamerdebat over de Amerikaanse sjeik. Er is aan paniek grenzende agitatie merkbaar bij zijn Israelische en Amerikaanse vrienden. (WSJ: "Collapse of Europe: Dutch court introduces saudi-Arabian norms!", hier van commentaar voorzien) Ulfkotte, die in maart 2008 verklaarde dat Wilders' film Fitna ""een juist beeld" zou geven van de moslim-werkelijkheid, ziet na het nieuws van Wilders' vervolging wegens onder meer het haatzaaiende karakter van Fitna, blijkbaar af van verder commentaar. Geen woord over Wilders' vervolging op Akte Islam of bij Kopp Verlag. Het is waar, dat Wilders' eventuele veroordeling Ulfkottes positie in Duitsland zal aantasten... Van de vervolging en eventuele veroordeling van Wilders is eenzelfde positief effect te verwachten als van de veroordeling wegens racisme van het Vlaams Blok, nu Vlaams Belang. Het VB is in de verdediging gedrongen en kalft langzaam af.

Ethnic cleansing met moderne middelen kan uitlopen op een ware genocide...

Het is in de huidige tijd van intensieve en wereldomspannende communicatie, belangrijker dan ooit, dat het duivelse samenspel tussen onverantwoordelijke, opportunistische intellektuelen en existentiële angsten bij de massa van de bevolking, wordt bijgestuurd. De effekten kunnen sneller en massaler zijn, dan ooit tevoren. Daar komt nog bij, dat de middelen waarover opgehitste massas beschikken, om wraakoefeningen op minderheden uit te voeren, in deze tijd krachtiger, onmenselijker en massiever zijn dan ooit. Honderd jaar geleden beperkte een pogrom zich tot een dorp of een streek en werd uitgevoerd met hooivorken en bijlen. Via de technologie die de Nazis inzetten, werden het miljoenen slachtoffers, die op "cleane", vrijwel onzichtbare, manier werden afgemaakt.

Ik ben er dus van overtuigd, dat we in 2009 leven in een Europese samenleving, die opnieuw riskeert, dat het duivelse samenspel tussen haat-zaaiers en haat-moordenaars tot uitbarsting komt. Etnische cleaning is het smerige resultaat van twee wereldoorlogen in de eerste helft van de vorige eeuw. (Zie Mazower). Smerig, want het resultaat is nooit "clean". Rancunes, rouw, angst om het bestaan blijven en worden versterkt. En het was niet afgelopen in 1950: de joegoslavische burgeroorlogen van de negentiger jaren leidden ook tot etnische cleaning, racistisch moorden en verdrijven. De NATO-interventie tegen Servië van 1999 leidde niet tot een geciviliseerd samenleven in kosovo, maar tot een etnische cleaning die nog niet afgesloten lijkt.

... daarom extra oppassen: Meningsvorming is geen speeltuin.

Daarom meen ik, dat alle soorten van haatzaaiers, of het nu moderne "spinners" zijn van het type dat onder Dick Cheney woedde, ofwel min of meer naïeve, ijdele, intellectuelen, in een zo vroeg mogelijk stadium moeten worden aangepakt. Door hun collegas aan de universiteit, op de krant, in het parlement, in de eerste plaats. Maar, als dat niet lukt, via de wet.

Omdat beschaving zo breekbaar is.