Dinsdagmiddag 9 april 2013 vulde de aula van het crematorium Driehuis-Westerveld zich met een bijzonder gezelschap. De mensen die afscheid kwamen nemen van Sima Sneevliet waren even zo uiteenlopend als de fasen waarin het leven van deze vrouw zich heeft afgespeeld.
Hoewel. Eén etappe was niet vertegenwoordigd. Het deel van de dertiger jaren dat Sima en haar familie doorbrachten in de Sowjet-Unie onder Stalin. Verstokte Stalinisten zijn er maar weinig meer. En zelfs onder hen, zijn er vermoedelijk maar weinigen die kunnen goedkeuren, dat de idealistische CPH-stiefvader van Sima, Swart, in 1937 spoorloos verdween als slachtoffer van de xenofobe zuiveringen onder "oude communisten" in de USSR.
We hebben het hier over "kleine Sima', Simaatje, om haar te onderscheiden van haar moeder, "grote Sima", Sima Volkovskaja uit het Oekraïense Krementsjug, een joodse Bolsjewiek, een jonge dynamische vrouw die zich inzette voor de Oktoberrevolutie. We hebben geen portret van grote Sima. En dat is spijtig, want ik had haar graag beter willen kennen.
In het begin van de twintiger jaren verbond ze zich in Moskou met de door Lenin zelf aangeworven Komintern-agent voor Zuidoost-Azië, de Nederlander Henk Sneevliet. Plaats van handeling: Het Lux Hotel, niet ver van het Rode Plein en het Kremlin, alwaar belangrijke buitenlandse contacten van de jonge oktoberrevolutie werden gelogeerd.
Ik weersta hier de neiging om uit te weiden over het uitzonderlijke leven van HJFM Sneevliet. Ik bewerkte zijn archieven en nalatenschap aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam van 1964 tot 1968. Plus verwante documenten van de vakcentrale NAS en de politieke partijen RSP, OSP en RSAP. Ik heb er nog altijd geen spijt van, dat ik toen de uitnodiging om Sneevliet's biografie te schrijven, heb afgewezen. Ik voelde me (terecht) op dat moment niet in staat om te schrijven, te selecteren, te oordelen, al was het maar indirect, over een leven van moeilijke keuzes in een tijd die toen nog minder onderzocht was dan nu. Intussen zijn episoden beschreven en schetsen van levensbeschrijvingen uitgegeven door anderen. Sommigen goed, anderen minder. Maar wie ben ik, om te oordelen?
Ik heb twee publicaties over het onderwerp op mijn naam. De eerste staat in De Gids van mei 1967 en heet: "De vrouw in het woud en de man in de storm". Het gaat over de bijzondere relatie tussen Henriëtte Roland Holst en Henk Sneevliet. We hebben het dan over twee opeenvolgende generaties linkse Sociaaldemocraten. Sinds de breuk SDAP-SDP in 1909 bleven HRH en Sneevliet (toen leider van de Spoorwegarbeidersbond van het NVV) in contact tot hun breuk in 1929. HRH omhelsde het christensocialisme en HS zocht een revolutionaire middenweg tussen sociaal-democratie en partijcommunisme.
De tweede heet: "De GPOe op de Overtoom" en verscheen in .... in .... Het gaat over de jacht van Stalin op Leon Trotsky, Stalin's eliminatie van joodse oud-bolsjewiki uit de Sovjet geheime diensten en de onmacht van de niet-stalinistische communisten om daartegen iets te ondernemen. Sneevliet ontving de afvallige agent .... op de Overtoom in Amsterdam, waar hij toen woonde. Verraad en knulligheid leidden tot de liquidatie van ... in Zwitserland, even later.
Maar mijn eindafrekening met Sneevliet en alles waarvoor hij stond moet nog komen. Weet intussen, dat mijn grootste bewondering uitgaat naar ..., de samensteller van .... in 195. .
Goed; terug naar Sima.
Zomer 1988. Moskou. West. Grijze Plattenbau. 13e verdieping.
Sima is ons komen ophalen van de camping in zuid-Moskou waar Ellen en ik officieel verblijven (voor Intourist). Auto staat op bewaakte parking. Want ergens anders halen ze minstens je ruitenwissers van je auto.
Metro. Architectonisch verwende stations van nog onder Stalin. Veel, heel veel, passagiers lezen BOEKEN. Ja, boeken. Van papier, met een kaft. In 1988 is de wereld van de literatuur nog steeds de -naar verhouding- meest vrije sector van het leven. In Rusland, pardon, de Sowjet-Unie.
Het is een 1-kamerflat. Behalve de Kamer is er nog de keuken en het toilet-douche. Ellen slaapt in de kamer. Sima en ik beginnen de nacht in de keuken. Met een fles wodka.
We schelen 18 jaar. Zij 1923, ik 1941. Zij heeft intussen twee echtgenoten achter zich gelaten. Ik één, zij die hiernaast slaapt. En ontelbare vriendinnen voor kortere of langere tijd.
Ik ken het leven van haar vader, Henk, beter dan wie ook. Uit de krochten van het archief en uit de gesprekken met de (ex-) schoonfamilie. Het schokt haar niet. Van Igor (Cornelissen) heeft ze twee maanden eerder de officiële versie gehoord. Dat de officieuze daarvan verschilt, verbaast haar niet.
Ze is een OVERLEVER. Anders had ze het nooit overleefd. Moeder Sima heeft de identiteitspapieren laten vervalsen in 1939. Ze zijn geen Joden meer. In 1941 zijn moeder Sima en 2 dochters tijdig uit Krementsjug gevlucht voor de oprukkende Nazis. De oorlog werd doorgebracht in een ijzig koud dorpje in de Oeral. Daarna terug naar Moskou. Moeder ontpopt zich als een super-staliniste. Alles wat Josif zegt en doet is goed. Stockholm-syndroom?
Sima, oudste dochter, leert Duits. Wordt ingezet als vertaalster bij de Kominform. Spionneert voor de GPOe buitenlandse afgevaardigden.
Ik was, in 1988 toen ik nog hoopte op een Chorbatshov-revival, best geschrokken van die episode. Al kon ik moeilijk medelijden hebben met Paul de Groot en diens slippendragers, die enkele jaren tevoren hadden geholpen om mijn politieke carrière om zeep te helpen.
Nu begrijp ik de Sima van 1950 beter. Ze zat net zo in de klem als ik met de BVD in 1980.
Sima heeft, net zo min als ik, nooit vrienden verraden. Ze heeft alleen informatie over "zusterpartijen" doorgespeeld. Zodoende is ze correspondente van TASS geworden in Wenen. Daar had ze, al in 1958, vernomen wat er gebeurd was met haar vader Henk Sneevliet. Gefusilleerd als verzetsstrijder op 13 april 1941. In Amersfoort. Maar dat mocht in geen geval worden verteld of vermeld in de USSR.
Sima zat onder de plak van haar moeder. Oude Sima, ooit door Henk Sneevliet omschreven als het "steppenpaard", bleef trouw aan .. Vissarionovitch Stalin tot haar laatste snik. Merkwaardig, als je nagaat, wat de oude Stalin heeft gewrocht ten opzichte van de Joden.
Pas na de dood van haar moeder, leefde Sima op, verkeerde in literaire Moskouse kringen en organiseerde zich een leven. Ze toonde ons de plekken waar literatoren bijeen kwamen en hun fissies uitvochten.
Haar jongere halfzus, Renée, dochter van .. Swart, trouwde in Leningrad ene Andreev en hield afstand. Alexander Andreev, hun zoon, speelde op 9 april in Driehuis een etherisch pianostuk, zo mooi. Renée heeft haar boze zus in Zandvoort begeleid, verzorgd en geholpen. Ik ken Renée niet. Maar ik houd van haar. Ongezien.
Sima, eens geëmigreerd naar Nederland (Zandvoort), wilde geen politiek bedrijven. Begrijpelijk. Ze schreef het boek waarvan de kaft hierboven staat. Verder hield ze zich bezig met STERN, een initiatief om Russen (kennissen) de winter door te helpen onder Jeltsin.
Rina Hilarius uit Haarlem hielp haar de laatste jaren door. Toevalligerwijs was Rina ook secretaris van de Leerlingenvereniging van het Spinoza Lyceum in Amsterdam toen ik daarvan de eerste gekozen voorzitter was (1958/59). Zo zie je maar weer dat de wereld klein is. Rina sprak een mooi woord in Driehuis-Westerveld.
Ellen Santen, mijn ex-echtgenote, kwam nog dichter tot de kern, toen ze zei:
Ik zaI zal me even voorstellen. Ik ben Ellen Santen. Kleindochter van Mien Sneevliet, de laatste vrouw van Henk Sneevliet.
Ik wil u iets vertellen over het bewogen leven van Sima, dochter van de Russische Sima Zolkovski en Henk Sneevliet. Zij waren begin 20er jaren in China, als vertegenwoordigers van de Communistische Internationale ( de Komintern). Henk was nauw betrokken bij de oprichting van de Communistische Partij van China en hielp daar bij de opbouw van de beweging. Uit hun vriendschap is de kleine Sima voortgekomen. Haar moeder vertrok weer naar Rusland en Simaatje werd 18 september 1923 in de Oekraine geboren.
Acht maanden na haar geboorte verhuisde Simaatje met haar moeder naar Nederland, waar haar ouders in 1926 gingen trouwen. Het huwelijk hield 2 jaar stand.
Daarna ontmoette Henk mijn oma Mien en later gingen ook zij trouwen.. Simaatje noemde mijn oma ‘Tante Mien”. Omgekeerd noemde mijn moeder Bep de nieuwe man van haar moeder ‘Oom Henk”. Wij hadden het thuis dan ook altijd over ‘Oom Henk”.
Simaatje kwam regelmatig op de Overtoom, waar mijn oma haar met open armen ontving. Zij gaf haar lekker te eten, naaide mooie jurkjes voor haar en mijn moeder Bep wandelde vaak met Simaatje in het Vondelpark als ze Toetjoeh de hond uitlieten. Ook was Simaatje erbij toen haar vader in 1933 vrij kwam na vijf maanden gevangenisstraf wegens opruiing tijdens de muiterij op de Zeven Provinciën en ze maakte zijn triomfantelijke verkiezing mee “Uit de cel in de Tweede Kamer”. Zij was apetrots op hem en hij hield zielsveel van zijn dochter.
Groot was dan ook het verdriet toen Simaatje op 10 jarige leeftijd met haar moeder naar haar geboorteland , de Sovjet Unie , terugging. Zij stuurde hem nog één brief, maar verder contact was onder Stalins terreur onmogelijk.
Er viel een grote stilte. Het moet onverdraaglijk geweest zijn om niet te weten waar zij was, hoe het met haar ging en of ze nog leefde. Op onverwachte momenten werd “Oom Henk” door verdriet overmand. Bijvoorbeeld bij het huwelijk van mijn ouders Bep en Sal. Op de Overtoom was een koffietafel verzorgd , zijn plaats aan het hoofd van de tafel bleef leeg. Hij was naar zijn werkkamer vertrokken. Toen mijn oma hem uiteindelijk had overgehaald om toch te komen knikte hij even, zei geen woord; zijn ogen waren rood. Mijn vader schrijft in “Sneevliet Rebel”: “Zou Oom Henk hebben gehuild ? Om Pam natuurlijk. Pim en Pam. En zijn dochtertje Sima, die misschien al ergens getrouwd was in Rusland met een jongen die hij niet kende, en zonder dat hij het wist.” Henk bleef altijd op zoek naar nieuws over zijn dochter. In 1940 hoorde hij van zijn tandarts dat Sima getrouwd was met een officier van het Rode Leger. “Op een heel vreemde manier was de tandarts het te weten gekomen, maar het schijnt waar te zijn”., schrijft mijn vader nog in 1971.
Maar hoe is het Sima vergaan in Rusland ???? Groot is dan ook onze vreugde als zij in 1988 ineens boven water komt. Sima en mijn moeder Bep vallen elkaar na zoveel jaren in de armen. Igor Cornelissen zal hier over vertellen.
Sima nodigt Huib, mijn vroegere man, en mij uit om die zomer naar Moskou te komen. Wij logeren bij haar in haar 1-kamerflatje, terwijl onze tent op de camping staat. Zonder officiële toestemming mag zij geen gasten ontvangen. Tot diep in de nacht hebben we gepraat. Sima wil alles weten over haar vader. In 3 dagen tijd sleept ze ons overal naar toe. Naar Hotel Lux, waar zij in 1923 met haar vader en moeder op een kamer woonde , de Duitsche School waar zij met vele andere emigrantenkinderen op had gezeten. Een school waar altijd de angst heerste of er weer iemand opgepakt zou worden en verdwijnen. We wandelen over de Arbat en bezoeken een “vrijmarkt”in een groot park. Het is de tijd van de perestroyka. Kunstenaars verkopen hun schilderijen , er worden batches verkocht met politieke leuzen tegen de bureaucratie, mensen staan in kleine groepjes te discussiëren. Sima geniet ervan en laat het ons met trots zien. Dat dit nu mogelijk is ! Ook bezoeken we de grote synagoge van Moskou. Met nu 1000 lege plaatsen. Zij vertelt ons dat haar moeder joods is.
Sima vertelt ons ’s avonds als we in haar keukentje zitten te eten dat ze zich erg alleen voelt en dat ze weg wil uit de Sovjet Unie. Door haar slechte ervaringen is zij erg cynisch geworden.
Zij is blij, want zij heeft net toestemming gekregen om naar Nederland te komen. Zij gaat trouwen met Theo en in Zandvoort wonen.
Eenmaal in Nederland geeft zij Russische les in mijn huis in Amsterdam , daarna gaan we dan samen naar films van Woody Allen, Simone Signoret , we bezoeken musea en we eten kaasfondue bij Bern op de Nieuwmarkt. Het is één grote inhaal voor haar.. ’s Avonds laat gaat zij dan weer met de trein naar Theo in Zandvoort.
Jaren later , na de dood van Theo, kom ik een keer bij haar langs als zij een boek van Tourgenjev zit te lezen. “Het is een grote chaos in mijn hoofd, ik kan het niet onthouden” , zegt zij. Ze kan het niet uitstaan. Het gaat langzamerhand achteruit met haar.
In het “Huis aan de Duinen” is het in het begin wel moeilijk voor Sima , maar op een gegeven moment heeft zij het geaccepteerd. “Het lijkt hier wel een hotel” Ik krijg hier goed te eten en alles wordt verzorgd”. “Wat wil je nog meer !”. Haar leven lang had zij onzekerheid over haar bestaan, ze leefde uit veiligheid onder een andere naam, altijd de angst om iemand te verliezen, vele malen verhuizen. Zij werd een overlever die zich in alle omstandigheden wist te handhaven. Zij wist er weer iets van te maken, ook in het Huis aan de Duinen. Mede dank zij de goede zorgen van Renée en Rina.
Sima heeft zelf vaak afscheid moeten nemen in haar leven. Vandaag nemen wij afscheid van haar. U krijgt nu een jiddisj afscheidslied “Azoy lang” te horen.
Dag lieve Sima….
Verder waren er Henk SMEETS, neef van het familielid dat Henk en zijn vrouw Mien in 1941 onderdak bood,voordat ze werden gearresteerd door de Nazis. Igor Cornelissen, zichzelf met een stok ondersteunend, die in 1988 Sima hielp terugkeren naar Nederland.
Enfin, ook Bep SPANJER, die het archief van Sneevliet "kuiste" in het IISG, voordat ik er in 1964 bij kwam. Gelukkig verliet ze snel de receptie.
Ik ontmoette er ook een kleinzoon van Ab MENIST, een joods toonbeeld van integriteit in Rotterdam, aangesloten bij het verzetsfront van Henk Sneevliet en een van de slachtoffers van de vonnissen van begin-1942 tegen het MLLF.
En weten jullie wel, lieve vrienden, dat de vakbondsleden van het NAS hand in hand gingen met de communistische cellen die de Februaristaking van 1941 mogelijk maakten?
Kleine Sima heeft niet altijd verzet kunnen plegen. Maar ze heeft nooit haar integriteit verraden. Het is te hopen, dat we dat later van al die neo-verzetsstrijders van Holland's welvaren zullen kunnen zeggen.
Tabeh!
